کمکهای اولیه در آزمایشگاه شیمی
با وجود احتیاطهای لازم ممکن است در موقع کار در آزمایشگاه دست یا قسمتی از پوست بدن در اثر تماس با مواد شیمیایی سوخته و یا صدمه ببینند. در این صورت از دستورات زیر استفاده کنید.
نکات ایمنی در آزمایشگاه
نکات ایمنی که در کلیه آزمایشگاه ها باید رعایت شود:
۱- از انجام شوخی های بی مورد اجتناب کنید.
۲- قبل از انجام هر آزمایش باید موضوع و هدف آنرا دقیقاً مورد مطالعه قرار داد.
۳- قبل از شروع هر آزمایش باید وسایل مورد نیاز را آماده کرد.
۴- بوئیدن محلولهای شیمیایی کار بسیار خطرناکی است مخصوصا اگر ماده مورد نظر مجهول باشد.
۵- ضمن انجام آزمایش کلیه پدیده ها و تغییرات را باید با دقت زیر نظر داشت و نتایج حاصله را دور از حدث و گمان گزارش کرد.
۶- پس از خاتمه هر آزمایش کمی صبر کنید تا چناچه ابزار و وسایل کار شما دراثر حرارت گرم شده اند بتدریج سرد شوند در صورتیکه دستگاه با منبع آب یا برق ارتباط دارند. ارتباط آنرا با منبع اصلی قطع کنید.
۷- در آزمایشگاه حتماً از پوشش مخصوص و دیگر وسایل حفاظتی از قبیل عینک، دستکش، ماسک، در صورت لزوم استفاده کنید.
۸- از راه رفتن بی مورد در آزمایشگاه اجتناب کنید.
نکاتی که در حین انجام آزمایش باید به آنها توجه داشت:
۱- در حین انجام آزمایش برای مشاهده واکنش صورت خود را مستقیم بالای ظرف یا دستگاه قرار ندهید .هنگام گرم کردن ظرف یا لوله آزمایش دهانه آنرا سمت خود یا دیگری نگیرید.
۲- رعایت دقت و احتیاط در کار با وسایل و مواد شیمیایی از نکات بسیار ضروری است.سعی کنید دست شما به مواد شیمیایی آلوده نشود . برای برداشتن از محلولهای شیمیایی از پیپت های با سرپوش لاستیکی (پوار) , استفاده کنید.
۳- موادی نظیر اسیدها ، فلزات فعال مثل سدیم ، گازها و مواد سمی را در صورت لزوم به اندازه مورد نیاز و با کمال احتیاط مصرف کنید .
۴- قبل از برداشتن ظرف محتوی ماده شیمیایی
برچسب مشخصات و تاریخ تهیه آنرا بخوانید و همیشه مقدار ماده را متناسب با
مصرف انتخاب کنید.
۵- هیچگاه مواد اضافی را به ظرف اصلی برنگردانید.پس از برداشتن ماده مورد احتیاج ظرف را در جای خود قرار دهید.
۶- پس از اتمام هر آزمایش لوازم مورد استفاده را تمیز بشوئید و هر یک را در جای مخصوص خود قرار دهید.
نکات زیر در خصوص رقیق کردن اسیدها لازم است رعایت شود:
۱- ظروف فلزی را نباید برای رقیق کردن مورد استفاده قرار داد.
۲- در عمل بایستی همیشه اسید را در آب ریخته ، نه آب را در اسید زیرا اگر آب روی اسید ریخته شود تولید حرارت نموده که با ایجاد حباب های هوا ذرات اسید را شدیداً به اطراف پخش می کند.
۳- پس از رقیق کردن باید مدتی بگذرد تا اسید بتدریج سرد شود سپس از آن استفاده نمود.
۴- در موقع اضافه نمودن اسید غلیظ به آب سعی شود اسید را با پیپت برداشت و در موقع تخلیه در آب به جداره داخلی ظرف خاکی کرد و سپس با به هم زدن شیشه ای آنرا مخلوط کرد.
روش و شرایط حفاظتی کار با اسیدها:
کار با اسیدها بسیار خطرناک است و فقط افرادیکه از خطرات ناشی از کار با اسیدها کاملاً اگاهی دارند باید با آنها کارکنند . مراقبتهای زیر را در آزمایشگاههایی که اسیدهای قوی و سایر مایعات سوزان موجود است و برای افراد احتمال خطر هست باید رعایت گردد.
۱- وسایل مناسب وکافی برای شستشو موجود باشد تا چناچه اگر بدن یا لباس افراد به اینگونه مایعات آلوده شد فوراً شستشو داده شود.
۲- مقدار کافی داروی شستشو چشم باید همیشه در محل مناسب و با برچسب مشخص موجود باشد.
۳- اگر خطر پخش شدن و ترشحات اسید در میان باشد باید لباسهای عایق اسید، عینک ، کلاه عایق اسید ، پوتین ، دستکش لاستیکی فراهم باشد.
۴- ظروف محتوی اسیدها بخصوص اسید سولفوریک نبایستی در معرض تابش نور آفتاب قرار گیرد. آنها را در شیشه های کدر و دور ازآفتاب قرار دهید.
۵- هنگام نقل و انتقال ظروف اسید قبل از حمل اینگونه ظروف بایستی سرپوش ظرف را کمی شل کرد و پس از تخلیه فشار آن درب آنرا محکم بست.
تشخیص محلولهای شیمیایی:
یکی از مهمترین نکاتی که یک آزمایشگر و یا هر فردیکه بنحوی در آزمایشگاه با مواد شیمیایی کار می کند باید به آنها توجه داشته باشد نحوه تشخیص محلولهای شیمیایی و طرق شناسایی این محلولهاست . در آزمایشگاه حتماً باید روی محلولها و مواد شیمیایی برچسب خوانا و صحیح که حاوی اطلاعات لازم از محلول است باید نصب شود.
از جمله مشخصات روی برچسب باید موارد زیر باشد:
۱- اسم محلول یا ماده شیمیایی
۲- درجه خلوص
۳- تاریخ تهیه آن
۴- نام تهیه کنننده آن در صورت لزوم
کمکهای اولیه در آزمایشگاه شیمی
با وجود احتیاطهای لازم ممکن است در موقع کار در آزمایشگاه دست یا قسمتی از پوست بدن در اثر تماس با مواد شیمیایی سوخته و یا صدمه ببینند. در این صورت از دستورات زیر استفاده کنید.
سوختگی حاصل از اسیدها:
بلافاصله قسمت آسیب دیده را با آب زیاد بشویید و سپس با محلول سدیم بیکربنات رقیق (۵%) شستشو داده و بعد محل سوختگی را با کمی پارافین یا پماد mgoدر گلیسرین، چرب کنید.
سوختگی حاصل از قلیاها:
شستشو با مقدار زیادی آب و بعد شستشو با محلول (۵%) آمونیم کلرید یا محلول اشباع شده بوریک اسید و یا محلول (۲%) اسید استیک و مجددا شستشو با آب.
سوختگی با فسفر:
محل سوختگی را باید با محلول (۱%) سولفات مس و یا محلول (۱%) نیترات نقره شستشو داد.
سوختگی با برم:
با مقدار زیادی آب بشویید و سپس با گلسیرین چرب کرده و اگر ناراحتی ادامه داشت پس از مدت کمی گلسیرین را با آب گرم از روی قسمت آسیب دیده پاک نموده و از پماد مخصوص سوختگی استفاده کنید.
سوختگی بر اثر شعله یا تماس با جسم داغ و یا الکتریسیته:
اگر سوختگی از نوع اول (پوست سرخ و کمی متورم شده) باشد، پماد ضد سوختگی به کار میبریم. اگر از نوع دوم (تولید تاول در اثر سوختگی) یا نوع سوم (آسیب دیدگی قسمتهای عمقی پوست) باشد محل آسیب دیده را فورا با محلول ۱% سدیم بیکربنات شستشو داده و از پماد سوختگی استفاده میکنیم.
بریدگی:
بریدگیهایی که در آزمایشگاه اتفاق می افتد بیشتر در نتیجه شکستن ناگهانی ظروف شیشه ای و تماس شی شکسته با دست میباشد. اگر بریدگی خفیف باشد، بهتر است بگذاریم برای چند ثانیه مقداری خون از بریدگی خارج شود و پس از اطمینان از اینکه ذرات شیشه در زخم نمانده از پودر پنیسیلین استفاده میکنیم و آنرا با یک باند یا گاز تمیز میبندیم. اگر بریدگی شدیدتر باشد پس از ضد عفونی کردن محل آسیب دیده به یکی از طرق فوق باند تمیز روی آن قرار داده و با تنسوپلاست روی بریدگی را میبندیم.
آتش سوزی مواد شیمیایی:
باید به سرعت مواد منفجره و سایر مواد سوختنی نظیر الکل و اتر را از مجاورت آتش دور نموده و سویچهای چراغ گاز و دستگاههای الکتریکی را قطع نمود. برای خاموش کردن آتش بهتر است از سیلندرهای Solidcarbon Dioxideاستفاده کرد.
مخلوط شن و سدیم بیکربنات نیز برای خاموش کردن آتش مفید است.
مسمومیت با گازها:
۱- دستورات مقدماتی و عمومی
استنشاق گازهای سمی در آزمایشگاه باعث تحریک بینی و گلو و یا سرفه و سردرد میشود و این گونه مواد در آزمایشگاه زیاد است. گاهی آثار مسمومیت با بعضی گازها پس از چند ساعت آشکار میشود، در اینگونه موارد باید قواعد کلی زیر را رعایت کرد.
الف) مسموم را به هوای آزاد انتقال داده و دکمه های لباس را در ناحیه سینه و گردن باز کنید.
ب) غرغره کردن محلول سدیم بیکربنات رقیق، بوییدن تنطور اکالیپتوس و نعناع و آشامیدن چای یا شیر و یا جوشانده دارچین با آب، از کمکهای اولیه موثر میباشد.
۲- دستورات اختصاصی برای مسمومیت با گازها
الف) گاز آمونیاک
استنشاق بخار استیک اسید رقیق و بعد مانند دستور سوختگی با قلیاها عمل شود.
ب) گازهای برم، کلر، فلوریدریک و کلریدریک
استنشاق بخار محلول رقیق آمونیاک و بعد شستشو با آب و محلول ۱% سدیم بیکربنات
ج) بخارهای اسید نیتریک و اکسیدهای ازت
استنشاق بخار محلول رقیق آمونیاک
د) گاز هیدروژن سولفاید
شستشوی بینی و چشم با آب
ورود مواد به چشم
۱- ورود مواد قلیایی به چشم
به وسیله چشم شوی حاوی آب، چشم را بشویید و در صورت احساس ناراحتی چند مرتبه و هر مرتبه ۲ قطره روغن کرچک یا پارافین در چشم بریزید. در صورت لزوم میتوان با محلول ۱% بوریک اسید چشم را بشویید.
۲- ورود مواد اسیدی به چشم
در مورد اسیدها پس از شستشوی چشم با آب، چشم را با محلول ۱% سدیم بیکربنات بشویید.
مسمومیت در اثر ورود مواد سمی به دهان
الف) اسیدها و بازها فقط داخل دهان شده باشند
به سرعت ماده را بیرون ریخته و با مقدار زیادی آب، دهان را میشوییم و بعد در مورد اسیدها از آب آهک و در مورد بازها از آب لیمو و یا استیک اسید ۵% برای شستن دهان استفاده میشود.
ب) مواد سمی فرو برده شده
۱- اسیدها
آشامیدن مقدار زیادی آب و پس از آن خوراندن آب آهک و یا مخلوط MgOبا آب یا شیر، به هیچ وجه از داروهای تهوع آور یا محلول بیکربنات سدیم استفاده نشود.
۲- بازها
آشامیدن مقدار زیادی آب و سپس سرکه و یا آب لیمو و یا آب نارنج، به هیچ وجه از داروهای تهوع آور استفاده نشود.
۳- نمکهای آرسنیک یا جیوه
خوردن یک داروی تهوع آور و بعد شیر یا سفیده تخم مرغ در آب سرد و روغن کرچک
۴- HF
به مریض مقدار زیادی شیر بدهید چون کلسیم موجود در شیر بهترین درمان است. استفاده از آب آهک نیز مفید است.
ایمنی در آزمایشگاه
آزمایشگاه شیمی محلی است که در آن احتمال خطر وجود دارد. این محل محتوی مایعات قابل اشتعال، ظروف شیشه ای شکننده و مواد شیمیایی خورنده و سمی است. با این حال اگر پیشگیری و دقت به عمل آید از یک آشپزخانه خطرناکتر نیست.
معمولترین خطرات در یک آزمایشگاه شیمی عبارتند از:
۱- آتش سوزی و انفجار
۲- مواد شیمیایی
۳- ظروف شیشه ای
پیشگیری از آتش سوزی و انفجار
۱- در صورت امکان از بکار بردن شعله در آزمایشگاه اجتناب کنید
۲- چنانچه لازم است از شعله استفاده کنید پیشگیریهای زیر را به عمل آورید
الف) هرگز یک مایع قابل اشتعال را در ظرف باز حرارت ندهید.
ب) هنگامی که مایع قابل اشتعالی را در حالت تقطیر یا رفلاکس حرارت می دهید اطمینان حاصل کنید که تمام رابطها محکم و عاری از فشار باشند.
ج) هرگز مایعات قابل اشتعال را در نزدیکی شعله از ظرفی به ظرف دیگر منتقل نکنید.
د) هرگز نگذارید که یک محصول تقطیر قابل اشتعال، در نزدیکی شعله آزادانه از خنک کننده به ظرف گیرنده ای که چند اینچ پایین تر از آن است بچکد.
۳- هرگز دستگاه بسته ای را که در برابر فشار مسدود شده، حتی اگر خنک کننده هم داشته باشد حرارت ندهید.
۴- هنگامی که واکنش گرمازایی را انجام می دهید یک حمام آب سرد یا آب یخ تهیه کنید که اگر واکنش بخواهد از کنترل خارج شود از آن استفاده کنید.
۵- محل نزدیکترین کپسول آتشنشانی را یاد بگیرید.
۶- هیچگاه به یک مایع جوشان سنگ جوش یا جامد دیگری اضافه نکنید.
۷- محلولهای اتری را تا مرحله خشک شدن حرارت ندهید.
پیشگیریهای شیمیایی
۱- تا جایی که ممکن است نگذارید مواد شیمیایی با پوست شما تماس پیدا کند. و در صورت تماس موضع تماس را با مقدار زیاد آب یا هر ماده شستشو دهنده مناسب بشویید.
۲- هرگز ماده شیمیایی را نچشید.
۳- تا جایی که ممکن است از استنشاق دود و بخارهای مواد شیمیایی و حلالها اجتناب کنید
علائم در آزمایشگاه شیمی
علامت معنی انگلیسی معنی فارسی
HAZARD مضر، خطرناک
FLAMMABLE SOLID جامد آتشگیر
DANGEROUS WHEN WET خطرناک موقع مرطوب شدن
FLAMMABLE GAS or FLAMMABLE LIQUID مایع یا گاز آتشگیر
POISON سمی
CORROSIVE خورنده
BIOHAZARD خطر بیوشیمیایی
RADIOACTIVE رادیو اکتیو (پرتوزا)
تهیه معرف شیف (فوشین)
نیم گرم فوشین خالص (پارا روز آنیلین هیدروکلرید) را در ۵۰۰ سی سی آب مقطر حل نموده و صاف نمایید و سپس ۵۰۰ سی سی آب مقطر را با انیدرید سولفورو (SO2) اشباع نموده و با محلول صاف شده فوق مخلوط نموده و یک شبانه روز به حال خود بگذارید. معرف بیرنگ و حساس است.
تهیه معرف بندیکت
هشتادو شش و نیم گرم (۸۶٫۵) سدیم سیترات متبلور و ۵۰ گرم سدیم کربنات انیدر (بدون آب) را در ۳۵۰ سی سی آب حل کنید. در صورت احتیاج آنرا صاف کنید. محلولی از هشت ممیز شصت و پنج صدم (۸٫۶۵) گرم سولفات مس متبلور در ۵۰ سی سی آب را با به هم زدن مداوم به آن اضافه کنید. محلول را تا ۵۰۰ سی سی رقیق نمایید. محلول حاصل باید کاملا زلال باشد و در غیر این صورت بوسیله کاغذ صافی آنرا صاف کنید
تهیه معرف تولنس (Tollen’s)
در یک لوله آزمایش یک سی سی نقره نیترات ۵% و یک قطره سود ۱۰% اضافه کنید و در حالی که مخلوط را تکان میدهید چند قطره محلول آمونیاک ۲% اضافه نمایید تا فقط رسوب قهوه ای اکسید نقره حل گردد و از مصرف آمونیاک اضافی خودداری نمایید. معرف را کمی قبل از مصرف تهیه کنید زیرا در اثر ماندن تجزیه میگردد.
تهیه معرف فهلینگ
از دو معرف (آ) و (ب) تشکیل شده.
معرف (آ) شامل ۳۴٫۶ (سی و چهار ممیز شش) گرم سولفات مس آبدار در ۵۰۰ سی سی آب مقطر است.
معرف (ب) شامل ۱۷۳ گرم تارتارات مضاعف سدیم و پتاسیم و ۷۰ گرم سود در ۵۰۰ سی سی آب مقطر آست.
در هنگام لازم این دو محلول را به نسبت مساوی با یکدیگر مخلوط کرده و مصرف میکنند
معرف یونیورسال بوگن
یکدهم گرم فنل فتالئین، دودهم گرم متیل رد، سه دهم گرم زرد متیل، چهاردهم گرم آبی برومو تیمول و پنج دهم گرم آبی تیمول را در نیم لیتر الکل مطلق حل نموده و به اندازه ای محلول سود به آن اضافه نمایید تا رنگ آن زرد شود.
تغییر رنگ این معرف در PHهای مختلف به این شرح است:
PH=2قرمز
PH=4نارنجی
PH=6زرد
PH=8سبز
PH=10آبی
برای تهیه معرف یونیورسال بوگن ۳ سی سی محلول تهیه شده را با الکل ۹۵% به یک لیتر برسانید.
تهیه معرف هیدروکسیل آمین هیدروکلراید
۵ گرم هیدروکسیل آمین هیدروکلراید را در یک لیتر اتانول ۹۵% حل کنید و سپس به آن ۳ سی سی معرف یونیورسال بوگن اضافه کنید و با افزودن چند قطره محلول الکلی سود ۵%، PHآنرا به سه و هفت دهم تا سه و نهدهم برسانید و رنگ محلول را نارنجی روشن نمایید. معرف برای چند ماه قابل استفاده میباشد.
متیل اورانژ ترکیب به شدت رنگی است و در رنگ کردن و چاپ کردن پارچه ها به کار می رود.شیمیدانان از متیل اورانژبه عنوان معرف در تیتراسیون باز ضعیف با اسیدهای قوی استفاده می کنند.رنگ این ماده از قرمز تا زرد مایل به نارنجی (۴٫۴-۳٫۱ PH=) تغییر می کند.
تغییر مسیر الکترونهای محدود در مولکول وقتی که اتم هیدروژن به آن اضافه یا از آن جدا می شود ؛ سبب تغییرات رنگی PHمتیل اورانژ می شود .ساختمان این ماده در محیط اسیدی به صورت زیر می باشد.
این مولکول رنگ سبز –آبی را جذب می کند در نتیجه محلول به رنگ قرمز دیده می شود.توجه داشته باشید که نیتروژن دارای بار مثبت پیوند دوگانه دارد .
در محیط بازی ؛ یک یون هیدروژن از پل N-Nمیان حلقه ها حذف شده والکترونهایی که قبلاًبرای اتصال این هیدروژن به کار می رفتند بار مثبت اتم نیتروژن انتهایی را خنثی می کنند به طوری که آن اتم نیتروژن دیگر نمی تواند پیوند پی تشکیل دهد .محلول متیل اورانژ در محیط بازی زرد می شود.
متیل اورانژ چگونه تشکیل می شود؟
از واکنش سولفانیلیک اسید ؛سدیم نیتریت و دی متیل آلانین ؛ متیل اورانژ ساخته می شود.ابتدا ؛سولفانیلیک اسید در محلول اسیدی رقیق حل شده ؛سپس سدیم نیتریت به آن اضافه می شودو نمک دی آزونیوم تشکیل می شود.